- •§ 1. Засяленне беларускіх зямель. Характарыстыка даіндаеўрапейскага
- •§ 2. Індаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі Беларусі, яго балцкі і
- •§ 3. Узнікненне Беларусі: розныя падыходы і канцэпцыі
- •§ 4. Паходжанне назваў “Белая Русь” і “Чорная Русь”
- •§ 5. Старажытнаруская
- •§ 6. Полацкае і Тураўскае княствы – першыя раннефеадальныя
- •§ 7. Беларускія землі ў перыяд феадальнай раздробленасці
- •§ 8. Барацьба супраць крыжакоў і татара-манголаў
- •§ 9. Увядзенне хрысціянства. Культура на беларускіх землях у іх –
- •XVI стст.)
- •Глава 1. Утварэнне вялікага княства літоўскага
- •Глава 2. Палітычнае развіццё беларускіх зямель
- •§ 1. Беларускія землі ў грамадска-палітычным жыцці вкл
- •§ 2. Знешняя палітыка вкл у хіv – сярэдзіне хvі стст.
- •Глава 3. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх
- •§ 1. Асаблівасці дзяржаўнага і саслоўнага ладу вкл
- •§ 2. Эканамічнае развіццё беларускіх зямель. Станаўленне фальваркава-
- •Глава 4. Фарміраванне беларускай народнасці. Культура
- •§ 1. Фарміраванне беларускай народнасці
- •§ 2. Культура Беларусі ў другой палове хііі – першай палове хvі стст.
- •Глава 1. Люблінская унія. Утварэнне рэчы паспалітай
- •§ 1. Гістарычныя ўмовы Люблінскай уніі
- •Глава 2. Грамадска-палітычнае жыццё вялікага княства
- •§ 1. Грамадска-палітычны лад Рэчы Паспалітай. Дзяржаўна-прававое
- •§ 2. Барацьба беларускага народа супраць польска-каталіцкай экспансіі
- •Глава 3. Знешняя палітыка.
- •Глава 4. Сацыяльна-эканамічнае становішча беларусі
- •Глава 5. Паглыбленне палітычнага крызісу. Падзелы
- •Глава 6. Культура беларусі
- •Глава 1. Уваходжанне беларусі ў склад расійскай
- •§ 1. Унутраная палітыка расійскага ўрада на Беларусі у канцы хvііі –
- •§ 2. Беларусь у Айчыннай вайне 1812 г.
- •§ 3. Рэвалюцыйны і нацыянальна-вызваленчы рух
- •19 Чэрвеня 1831
- •§ 4. Змены ва ўрадавай палітыцы ў Беларусі ў 30 – 50-я гг. Хіх ст.
- •§ 5. Крызіс прыгоннага ладу. Эканамічныя рэформы 30 – 50-х гадоў
- •Глава 2. Культура беларусі канца XVIII –
- •§ 1. Асаблівасці культурнага развіцця Беларусі. Адукацыя і навука.
- •§ 2. Літаратура. Музычна-тэатральная культура. Выяўленчае мастацтва.
- •Глава 1. Буржуазныя рэформы. Пераход да
- •§ 1. Адмена прыгоннага права
- •21 Лістапада 1857
- •§ 2. Буржуазныя рэформы 60–70-х гадоў і контррэформы 80–90-х гадоў
- •12 Ліпеня 1889 г. Было выдадзена “Палажэнне аб земскіх начальніках” .
- •11 Чэрвеня 1892 г. Было зацверджана новае “Гарадское палажэнне” , якое
- •§ 3. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх губерняў у 60-я гады
- •§ 4. Беларусь напярэдадні першай сусветнай вайны. Сталыпінскія
- •Глава 2. Грамадска-палітычнае жыццё беларусі
- •§ 1. Паўстанне 1863 – 1864 гг. У Польшчы, Літве і Беларусі
- •22 Студзеня 1863 г. Цнк абвясціў сябе Часовым нацыянальным урадам і
- •§ 2. Сялянскі і рабочы рух. Народніцкія і сацыял-дэмакратычныя
- •§ 3. Фарміраванне палітычных партый. Нацыянальнае адраджэнне.
- •§ 4. Рэвалюцыя 1905–1907
- •1906 Гг. Канстытуцыйна-каталiцкая партыя Лiтвы, якая стала саюзнiцай
- •Глава 3. Беларусь у гады першай сусветнай вайны.
- •§ 1. Пачатак і прычыны Першай сусветнай вайны. Адносіны да вайны
- •§ 2. Беларусь у гады першай сусветнай вайны
- •§ 3. Беларускі нацыянальны рух
- •§ 4. Лютаўская
- •4 Сакавіка 1917 г. Ў Мінску быў створаны “Часовы грамадскі камітэт
- •Глава 4. Фарміраванне беларускай нацыі. Культура
- •§ 1. Фарміраванне беларускай нацыі
- •§ 2. Развіццё адукацыі, навукі, друку
- •§ 3. Мастацтва і архітэктура
- •Глава 1. Беларусь пасля лютаўскай рэвалюцыі.
- •§ 1. Ад лютага да кастрычніка 1917
- •§ 2. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі. Першыя рэвалюцыйныя
- •§ 3. Размежаванне палітычных сіл на Беларусі пасля Кастрычніцкай
- •Глава 2. Сацыяльна-эканамічнае і палітычнае
- •§ 1. Беларусь пасля падпісання Брэсцкага мірнага дагавора. Сацыяльна-
- •§ 2. Барацьба беларускага народа супраць нямецкіх акупантаў.
- •§ 3. Утварэнне Беларускай сср. Аб’яднанне Беларускай сср з Літоўскай
- •Глава 3. Беларусь у перыяд польскай інтэрвенцыі
- •§ 1. Захоп тэрыторыі Беларусі войскамі Польшчы. Савецка-польская
- •§ 2. Барацьба беларускага народа супраць польскіх інтэрвентаў. Беларускі
- •§ 3. Аднаўленне Беларускай сср
- •§ 4. Гаспадарчае і культурнае будаўніцтва ў 1919–1920 гг.
- •Глава 1. Аднаўленне народнай гаспадаркі. Правядзенне
- •§ 1. Пачатак мірнага будаўніцтва. Новая эканамічная палітыка, яе
- •§ 2. Курс на сацыялістычную індустрыялізацыю. Асаблівасці яе
- •§ 3. Калектывізацыя сельскай гаспадаркі
- •Глава 2. Грамадска-палітычнае жыццё
- •§ 1. Асноўныя рысы беларускага савецкага грамадства
- •§ 2. Нацыянальная палітыка. Беларусізацыя
- •§ 3. Беларускае замежжа
- •§ 4. Палітычныя рэрпрэсіі: прычыны, памеры, вынікі
- •Глава 3. Культурнае будаўніцтва
- •§ 1. Ліквідацыя
- •§ 2. Беларуская літаратура, тэатральнае і музычнае мастацтва: асноўныя
- •§ 3. Жывапіс, скульптура і архітэктура
- •Глава 4. Заходняя беларусь пад уладай польшчы
- •§ 1. Сацыяльна-эканамічнае становішча заходнебеларускіх зямель
- •§ 2. Нацыянальна-вызваленчая барацьба насельніцтва Заходняй Беларусі.
- •§ 3. Праблема адзінага рабочага і антыфашысцкага народнага фронту ў
- •Глава 1. Перадваенны крызіс і пачатак другой сусветнай
- •Глава 2. Нападзенне фашысцкай германіі на ссср.
- •Глава 3. Акупацыйны рэжым на тэрыторыі беларусі.
- •Глава 4. Барацьба беларускага народа супраць нямецка-
- •Глава 5. Дзейнасць ваенных фарміраванняў арміі
- •Глава 6. Вызваленне беларусі. Заканчэнне вайны
- •Глава 7. Уклад беларускага народа ў вялікую перамогу
- •Глава 1. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларусі
- •§ 1. Аднаўленне народнай гаспадаркі рэспублікі пасля Вялікай Айчыннай
- •§ 2. Сацыяльна-эканамічнае развіццё бсср у 50-я – першай палове
- •Глава 2. Грамадска-палітычнае і духоўнае жыццё.
- •§ 1. Асноўныя рысы грамадска-палітычнага развіцця Беларусі
- •§ 2. Адукацыя і навука
- •§ 3. Літаратура і мастацтва
- •Глава 3. Беларусь на міжнароднай арэне
- •§ 1. Удзел бсср у барацьбе міжнароднага супольніцтва за вырашэнне
- •§ 2. Развіццё гандлёва-эканамічных адносін бсср з замежнымі краінамі
- •§ 3. Культурныя, навуковыя, спартыўныя і турысцкія сувязі бсср
- •§ 1. Палітыка перабудовы, яе змест і шляхі ажыццяўлення: розныя
- •26 Красавіка 1986 г. На Чарнобыльскай аэс, што на мяжы Беларусі і
- •§ 2. Дзяржаўны пераварот у Маскве ў жніўні 1991
- •§ 3. Грамадска-палітычнае жыццё Рэспублікі Беларусь на мяжы XX –
- •XXI стст.
- •15 Сакавіка 1994
- •24 Лістапада 1996 г. Адбыўся ініцыіраваны Прэзідэнтам Рэспублікі
- •18 Мая 2001 г. У Мінску адбыўся другі Усебеларускі народны сход. На ім з
- •§ 4. Канфесійная палітыка. Адраджэнне царкоўнага жыцця
- •§ 5. Рэспубліка Беларусь на шляху рыначных рэформ. Асаблівасці
- •§ 6. Культура Беларусі на сучасным этапе
- •§ 7. Рэспубліка Беларусь у міжнародным супольніцтве на мяжы XX –
- •XXI стст.
- •2 Красавіка 1996 г. Быў падпісаны Дагавор аб Супольнасці суверэнных
- •8 Снежня 1999 г. У Маскве быў падпісаны Дагавор аб стварэнні Саюзнай
- •1964 Г. Першым з беларускіх спартсменаў, які атрымаў бронзавы медаль на
- •XV зімовых Алімпійскіх гульнях у 1988
Глава 6. Вызваленне беларусі. Заканчэнне вайны
Восенню 1943 г., пасля разгрому фашысцкіх войск пад Курскам, пачалося
выгнанне ворага з акупіраванай тэрыторыі Беларусі. 23 верасня савецкія войскі
вызвалілі першы раённы цэнтр Беларусі – г. Камарын, а да канца верасня
выйшлі на подступы да Віцебска, Рагачова, Магілёва.
У лістападзе 1943 г. вызвалены буйны прамысловы і культурны цэнтр
рэспублікі – г. Гомель, які да выгнання немцаў з Мінска стаў месцам
знаходжання ўрада БССР. Усяго ў Беларусі ў выніку асенне-зімовага (1943–
1944) наступлення савецкіх войск было вызвалена 40 раёнаў Магілёўскай, Віцебскай, Гомельскай і Палескай абласцей.
У 1944 г. пачаўся завяршальны этап Вялікай Айчыннай вайны, які
характарызаваўся поўным выгнаннем акупантаў з савецкай зямлі і пачаткам
вызвалення народаў Еўропы ад фашысцкай няволі. Адной з буйнейшых падзей
гэтага этапа з’явілася Беларуская наступальная аперацыя, якая ўвайшла ў
гісторыю пад кодавай назвай “Баграціён”.
Да пачатку бітвы гітлераўцы сканцэнтравалі на лініі фронту найбольш
буйную групоўку сваіх войск (група армій “Цэнтр” і на флангах часці груп
“Поўнач”, “Паўночная Украіна”) колькасцю 1,3 млн чалавек, 9500 гармат і
мінамётаў, 900 танкаў і штурмавых гармат, 1350 самалётаў. Створаную ў
Беларусі глубокаэшаланіраваную сістэму абароны, якая прыкрывала галоўныя
стратэгічныя напрамкі (усходне-прускі і варшаўска-берлінскі), гітлераўцы
называлі “Фатэрлянд” (Айчына), паказваючы, што тут іх армія адстойвае
рубяжы самой Германіі.
Савецкае камандаванне, улічваючы важнасць і складанасць задачы, прыняло ўсе неабходныя меры для забеспячэння поспеху аперацыі па
вызваленні Беларусі: на працягу красавіка – мая 1944 г. быў дэталёва
распрацаваны план аперацыі “Баграціён”; праведзена ўсебаковая падрыхтоўка
да наступлення – савецкія войскі былі аб’яднаныя ў чатыры фронты, забяспечаны
ў дастатковай ступені тэхнікай, боепрыпасамі, гаручым, харчаваннем. Раніцай
23 чэрвеня 1944 г. пачалася бітва за поўнае вызваленне Беларусі. У наступленне
перайшлі войскі 1-га Прыбалтыйскага (камандуючы І.Х. Баграмян), 2-га
Беларускага (Г.Ф. Захараў) і 3-га Беларускага (І.Д. Чарняхоўскі) франтоў. На
другі дзень да іх далучыліся войскі 1-га Беларускага фронту (камандуючы
К.К. Ракасоўскі). У аперацыі ўдзельнічалі таксама Дняпроўская ваенная
флатылія, авіяцыя далёкага дзеяння і процівапаветранай абароны, першы
асобны французскі добраахвотніцкі знішчальны авіяполк “Нармандыя-Нёман”.
Актыўны ўдзел прымалі партызанскія злучэнні. Каардынавалі дзеянні франтоў
маршалы А.М. Васілеўскі і Г.К. Жукаў.
З першых жа дзён наступлення ў Беларусі, як сведчыць у сваіх успамінах
маршал Г.К. Жукаў, на ўсіх напрамках разгарнуліся бязлітасныя баі на зямлі і ў
паветры. 24 чэрвеня лінія абароны праціўніка была прарвана. На трэці дзень
баёў войскі 1-га Прыбалтыйскага і 3-га Беларускага франтоў акружылі і
знішчылі Віцебскую групоўку праціўніка (Віцебскі кацёл), вызвалілі Віцебск.
Войскі 2-га Беларускага фронту, фарсіраваўшы водныя перашкоды, 28 чэрвеня
штурмам авалодалі Магілёвам. Тады ж была завершана ліквідацыя варожых
войск, акружаных пад Бабруйскам (Бабруйскі кацёл). Гітлераўцы, пацярпеўшы
паражэнні на галоўнай абароннай паласе, спрабавалі замацавацца на рубяжы
Бярэзіны. Аднак іх спроба была сарвана войскамі 3-га Беларускага фронту, якія
фарсіравалі Бярэзіну і 1 ліпеня вызвалілі Барысаў.
Разгарнуліся баі за сталіцу Беларусі – Мінск. Баі за вызваленне Мінска
пачаліся на досвітку 3 ліпеня і паспяхова завяршыліся да канца таго ж дня.
Першым уварваўся ў Мінск танк камандзіра ўзвода Д.Г. Фролікава. У баях за
горад вызначыліся многія байцы 2-га Тацынскага гвардзейскага танкавага
корпуса генерала А.С. Бурдзейнага, 1-га гвардзейскага танкавага корпуса
генерала М.Ф. Панова, 5-й гвардзейскай танкавай арміі маршала бранятанкавых
войск П.А. Ротмістрава, 3-й арміі генерала А.В. Гарбатава, 31-й арміі генерала
В.В. Глаголева і інш.
Каля Мінска ў акружэнні апынулася больш чым 100-тысячная групоўка
ворага (“Мінскі кацёл”). Гітлер звярнуўся да камандавання групоўкі з загадам, у
якім патрабаваў зрабіць усё, каб выйсці з акружэння. Цэлы тыдзень, да
11 ліпеня, кіпеў “Мінскі кацёл”. Аднак фашысцкім войскам не ўдалося
вырвацца з акружэння: 70 тыс. было забіта, 30 тыс. узята ў палон.
У той час як частка савецкіх войск разам з партызанамі заканчвалі
ліквідацыю акружанай групоўкі праціўніка пад Мінскам, галоўныя сілы трох
беларускіх франтоў рухаліся на захад. Былі вызвалены 4 ліпеня – Полацк, 5 –
Маладзечна, 16 – Гродна, 28 – Брэст. Такім чынам, да канца ліпеня 1944 г.
нямецка-фашысцкія захопнікі былі поўнасцю выгнаны з беларускай зямлі.
Разгром нямецка-фашысцкіх войск у Беларусі ўвайшоў у гісторыю як адна
з важнейшых бітваў Вялікай Айчыннай і другой сусветнай вайны. Паражэнне
гітлераўцаў на Беларусі ў 1944 г. многія гісторыкі ацэньваюць як катастрофу
вермахта, а некаторыя і як канчатковае паражэнне Германіі. Сапраўды, бітва за
Беларусь у 1944 г. стала адной з буйнейшых ваенных катастроф Германіі.
У ходзе аперацыі “Баграціён” савецкія войскі разбілі 28 дывізій групы “Цэнтр”
з 38. Агульныя страты гітлераўцаў у Беларусі летам 1944 г. перавысілі тыя, якія
панеслі яны ў бітве на Волзе: было забіта звыш 381 тыс. і ўзята ў палон 158 тыс.
салдат, афіцэраў і генералаў. За месяц наступлення савецкія войскі ачысцілі ад
ворага тэрыторыю працягласцю з поўначы на поўдзень больш як на 400 км і з
усходу на захад больш як на 500 км. У выніку беларускай аперацыі была
вызвалена не толькі ўся Беларусь, але і большая частка Літвы, частка Латвіі, усходнія раёны Польшчы. Савецкія войскі падышлі да граніц Усходняй Прусіі, што стварыла спрыяльныя ўмовы для вызвалення шэрага краін Еўропы і
разгрому фашысцкай Германіі.
Яшчэ дзевяць месяцаў пасля вызвалення Беларусі працягвалася вайна
супраць фашысцкай Германіі. Беларускі народ увесь гэты час аказваў
усямерную дапамогу Чырвонай Арміі і адначасова адраджаў жыццё на амаль
цалкам спапялёнай, разбуранай зямлі Беларусі.
Пасля вызвалення рэспублікі 147 тыс. партызан уліліся ў шэрагі Чырвонай
Арміі, а ўсяго ў ходзе і пасля вызвалення тэрыторыі Беларусі ў Чырвоную
Армію было мабілізавана 755 тыс. яе жыхароў. Усё насельніцтва вызваленай
Беларусі ўключылася ў самаадданую працу пад дэвізам “Усё для фронта, усё
для перамогі!”. Чырвонай Арміі аказвалася дапамога ў рабоце палявых
шпіталяў, рамонце баявой тэхнікі, падвозе боепрыпасаў і інш. Важнае значэнне
надавалася ўзнаўленню чыгунак, забеспячэнню рэгулярнай і своечасовай
дастаўкі грузаў на фронт. Да лютага 1945 г. на Беларусі было ўзноўлена больш
за 10 тыс. км чыгуначных дарог. У 1944 г. узровень прамысловай вытворчасці
рэспублікі быў у 10 разоў ніжэйшы, чым у 1940 г., а да лета 1945 г. ужо
дзейнічала звыш 8 тыс. прамысловых прадпрыемстваў, майстэрань і арцеляў, ці
25 % іх даваеннай колькасці. Пасля вызвалення Беларусі Чырвоная армія з
неаслабнай сілай граміла нямецка-фашысцкіх захопнікаў. У выніку наступных
удараў вораг быў поўнасцю выгнаны з савецкай зямлі, дзяржаўная граніца
СССР адноўлена. Чырвоная Армія, выконваючы вызваленчую місію, дапамагала народам Польшчы, Чэхаславакіі, Венгрыі, Румыніі, Балгарыі і
іншым вызваліцца ад нямецка-фашысцкіх акупантаў.
Савецкія войскі разам з амерыканскімі, англійскімі, французскімі, польскімі, чэхаславацкімі і югаслаўскімі, а таксама з войскамі румынскай і
балгарскай армій, якія далучыліся пазней, наносілі гітлераўскім полчышчам
знішчальныя ўдары. Супраць фашызму, за свабоду і незалежнасць сваіх краін
змагаліся патрыёты Італіі, Грэцыі, Венгрыі, Албаніі, Нарвегіі і іншых краін.
У выніку гітлераўская Германія апынулася пад пагрозай немінучага разгрому.
Многія народы і дзяржавы ўнеслі ўклад у перамогу над фашызмам, у тым
ліку ЗША, Англія, Францыя і іншыя саюзнікі па антыгітлераўскай кааліцыі.
Важнай падзеяй у барацьбе супраць фашызму з’явілася адкрыццё ў чэрвені
1944 г. другога фронту ў Еўропе, дамоўленасць аб чым была дасягнута яшчэ
ў пачатку 1942 г. У канцы студзеня – пачатку лютага 1945 г. савецкія войскі ў
ходзе Вісла-Одэрскай аперацыі фарсіравалі Одэр, наблізіліся на 70–80 км да
Берліна. У той жа час, калі Савецкія Узброеныя Сілы ажыццяўлялі наступленне
супраць фашысцкай Германіі з усходу, англа-амерыканскія войскі разгарнулі
наступальныя дзеянні на захадзе. Рашаючае значэнне для разгрому фашысцкай
Германіі мела Берлінская аперацыя (16 красавіка – 8 мая). Яе ажыццявілі войскі
1-га, 2-га Беларускіх і 1-га Украінскага франтоў з выкарыстаннем сіл
балтыйскага флоту, дняпроўскай ваеннай флатыліі, авіяцыі дальняга дзеяння, а
таксама 1-й і 2-й армій Войска Польскага. 2 мая савецкія войскі завяршылі
разгром берлінскай групоўкі ворага і поўнасцю авалодалі Берлінам.
8 мая ў прадмесці Берліна Карлсхорсце ў прысутнасці прадстаўнікоў
камандаванняў армій СССР, ЗША, Англіі і Францыі прадстаўнікі павергнутай
Германіі падпісалі акт аб безагаворачнай капітуляцыі сваіх узброеных сіл.
Кровапралітная вайна ў Еўропе закончылася. У азнаменаванне перамаганоснага
завяршэння Вялікай Айчыннай вайны супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў
9 мая 1945 г. было аб’яўлена днём усенародных урачыстасцей – святам
Перамогі.
У Еўропе наступіў мір. Але ў краінах Паўднёва-Усходняй Азіі, на Далёкім
Усходзе і ў басейне Ціхага акіяна ўсё яшчэ палыхала полымя вайны, развязанай
Японіяй. Верны саюзніцкаму абавязку, СССР далучыўся да дэкларацыі ЗША, Англіі і Кітая ад 26 ліпеня 1945 г., у якой патрабавалася безагаворачная
капітуляцыя Японіі, і 8 жніўня аб’явіў вайну мілітарысцкай Японіі.
Баявыя дзеянні Чырвонай Арміі і Флоту супраць Японіі пачаліся 9 жніўня
1945 г. Нягледзячы на моцнае супраціўленне, савецкія войскі хутка зламалі
абарону праціўніка. На працягу 11 дзён яны разграмілі галоўную ўдарную сілу
японскіх мілітарыстаў – Квантунскую армію і ачысцілі ад японцаў паўночна-
ўсходнія правінцыі Кітая (Маньчжурыю), гарады Дальні і Порт-Артур, Паўднёвы Сахалін, Курыльскія астравы, вызвалілі Паўночную Карэю.
Ужо пасля разгрому савецкімі войскамі Квантунскай арміі ЗША, якія 6 і
9 жніўня 1945 г. падверглі атамнай бамбардыроўцы Хірасіму і Нагасакі,
28 жніўня пачалі высадку сваіх акупацыйных сіл на Японскія астравы.
Страціўшы лепшую сухапутную армію, а таксама флот, Японія вымушана была
капітуляваць.
2 верасня 1945 г. Японія падпісала акт аб безагаворачнай капітуляцыі. Ад
імя дзяржаў антыгітлераўскай кааліцыі яго падпісалі прадстаўнікі ЗША, Англіі, СССР, Кітая, Францыі, Аўстраліі, Канады, Новай Зеландыі і Нідэрландаў. Так
закончылася другая сусветная вайна.